ο ποιητής του πολιτικού ανθρώπου

Η πρότασή μας είναι ότι ο Όμηρος είναι ο ποιητής του πολιτικού ανθρώπου.Ο πολιτικός άνθρωπος είναι μιά ελληνική προσφορά στον ανθρώπινο πολιτισμό, είναι ο τύπος του ανθρώπου που ζει στην αρχαία ελληνική πόλη και μαθαίνει να άρχει και να άρχεται ταυτοχρόνως.Τα έπη του Ομήρου ήταν αγαπητά και κοινώς αποδεκτά από όλους τους έλληνες, ανεξαρτήτως φυλής, διαλέκτου και γεωγραφικής περιοχής.Ήταν η βάση της παιδείας και της τέχνης κάθε πόλης.Σκοπός των σημειώσεων που θα ακολουθήσουν είναι να δείξουμε με ποιον τρόπο ο Όμηρος διαπλάθει τον χαρακτήρα του ακροατή/αναγνώστη, ώστε να γίνεται πολίτης και έτσι να παίρνει επάξια τον τίτλο που του απέδιδαν οι αρχαίοι πρόγονοι: ο ποιητής

Στα πλαίσια αυτά προτείνουμε το εξής σχήμα:
Ιλιάδα: πώς ένας πολεμιστής διαπαιδαγωγείται ως πολίτης στο πεδίο της μάχης και στη διάρκεια του πολέμου.
Οδύσσεια: πώς ένας πολεμιστής διαπαιδαγωγείται ως πολίτης μετά το πέρας ενός νικηφόρου πολέμου.

Παρατηρούμε ότι ο πόλεμος είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία του πολίτη. Πραγματικά η ανάγκη συμμετοχής στον πόλεμο είναι που βγάζει τους άντρες από τον οίκο και την παιδική ηλικία και τους διαχωρίζει για πάντα από τον κόσμο των γυναικών: αναδεικνύει αυτό που είναι και αυτό που πρόκειται να γίνουν. Συγχρόνως η ιδιότητα του πολεμιστή τους δίνει την ελευθερία τους: χάρη σ` αυτήν απομακρύνονται από την πατρική εστία και αποκτούν το δικαίωμα να πηγαίνουν όπου θέλουν. Η λέξη "ελευθερία" προέρχεται από ένα θέμα του ρήματος έρχομαι. Ελεύθερος είναι αυτός που έχει την άδεια να έρθει, που δεν τελεί υπό κάποια απαγόρευση. Συγχρόνως όμως η ελευθερία κινήσεων και αποφάσεων αναδεικνύει πόσο επικίνδυνη είναι αυτή η ελευθερία. Μία λάθος κίνηση, μία λάθος απόφαση μπορεί να πληρωθεί ακριβά. Αναδύεται το θέμα της ευθύνης. Τον άντρα καλωσορίζει η τραγικότητα της ζωής. Δεν είναι μόνο ο κίνδυνος να πεθάνει στο πεδίο της μάχης, είναι και ο κίνδυνος να γελοιοποιηθεί στη συνέλευση των πολεμιστών, να χάσει την τιμή του.

Η τιμή δεν είναι κάτι δεδομένο, όπως είναι η καταγωγή και η κοινωνική του τάξη. Είναι προϊόν προσωπικού κατορθώματος, είναι κάτι που ανα πάσα στιγμή μπορεί να αυξηθεί ή να μειωθεί, όπως η τιμή του χρηματιστηρίου. Είναι η υπόληψή του και το πρόσωπό του στην κοινωνία. Εδώ είναι που τα πράγματα αρχίζουν και γίνονται πολύπλοκα. Γιατί η τιμή του είναι το αποτέλεσμα των χειρισμών του και οι χειρισμοί αυτοί είναι που τον διαμορφώνουν σε πολίτη.

Έτσι λοιπόν αρχίζει η Ιλιάδα με τον Αχιλλέα, τον πιο νέο από τους πολεμιστές, που είναι όμως και ο πιο γενναίος και ξεχωριστός και γι` αυτό άνετα μπορεί να ταυτιστεί μαζί του ο κάθε νέος.
Είναι νέος, γενναίος, δυνατός, ευγενικός, γενναιόδωρος με τους αντιπάλους, πρόθυμος να βοηθήσει το στράτευμα σε μια δύσκολη στιγμή, έχει βάλει τα δυνατά του να είναι το καλό παιδί που περιμένει την επιβράβευση και την αναγνώριση για τις προσπάθειές του. Όμως στον κόσμο του Ομήρου "καλά παιδιά" δεν υπάρχουν, όπως δεν υπάρχουν και στην πραγματικότητα. Υπάρχουν μόνο ναρκισσιστικές αυταπάτες που αργά ή γρήγορα η πραγματικότητα θα κάνει κομμάτια. Όσο περισσότερο είναι σίγουρος για το πόσο καλό παιδί είναι, και για το πόσο του αξίζει η τιμή και η αναγνώριση, τόσο περισσότερη θα είναι η οργή για τη ματαίωση αυτή. Καμιά όρεξη δεν έχει ο Αγαμέμνονας να τον επαινέσει και να τον τιμήσει. Του τη δίνει αυτό το εγωιστικό μειράκιο, το τόσο σίγουρο για τον εαυτό του, ο ημίθεος, αυτός δηλαδή που έχει τα μέσα με τους θεούς και ρίχνει τη σκιά του πάνω στη δική του εξουσία, μειώνει το δικό του γόητρο.
Κάθε εξουσία έχει τα βάσανά της. "Αρχή άνδρα δείκνυσι" λέει το αρχαίο ρητό και αυτό που δείχνει η ανάληψη εξουσίας, είναι όλες οι ανεπάρκειες και ψυχολογικές αγκυλώσεις που έχει ο "άρχων" σε σύγκριση με τις απαιτήσεις του ρόλου του. Ο ίδιος βλέπει τις προσπάθειες και τον κόπο του και φαντάζεται ότι είναι αυτό που έβαλε στόχο να είναι, ενώ οι αρχόμενοι βλέπουν όλα αυτά που θα ήθελαν και θα περίμεναν να κάνει γι` αυτούς και δεν γίνονται όπως θάθελαν. Αντίθετα εκείνος βλέπει τις δικές τους ανεπάρκειες που δυσκολεύουν το έργο του.
Πώς θα τα πει όλα αυτά ο ποιητής; Μα όπως ακριβώς ο κινηματογράφος στην εποχή μας. Με μια ιστορία κύριων και δευτερευόντων προσώπων, με εικόνες και διαλόγους και φυσικά με μεγάλες συγκρούσεις. Για να γίνει η πρώτη σύγκρουση που θα φέρει στην επιφάνεια όλες αυτές τις καταστάσεις πρέπει να διαμορφωθούν από την αεχή κι όλας οι κατάλληλες συνθήκες. Αυτή η πρώτη σύγκρουση είναι και το πρώτο κινούν της υπόθεσης, αυτό που βάζει μπροστά την όλη ιστορία και της δίνει την ενότητα με αρχή, μέση και τέλος.

Ποιοι συγκρούονται όμως; Δεν συγκρούονται μόνο ισχυροί χαρακτήρες, αλλά και θεοί μεταξύ τους. Οι θεοί είναι που δίνουν καθολικότητα στη σύγκρουση και την αναγάγουν σε ένα γεγονός που αφορά τον καθένα και όχι μια μεμονωμένη και τυχαία ιστορία. Οι αρχαίοι θεοί αποτελούν μια παράξενη πραγματικότητα που δεν είναι ούτε αντικειμενική ούτε υποκειμενική. Από τη μία υπάρχουν αντικειμενικά, είναι ξεχωριστές πραγματικότητες από τους συγκεκριμένους ανθρώπους, και μάλιστα αιώνιες και άφθαρτες, αλλά από την άλλη είναι τόσο μέσα στην ψυχή και στο μυαλό των ανθρώπων, σαν αυτονομημένα μέρη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Οι θεοί μέσα στον Όμηρο δεν είναι ένα παραμύθι, αντιθέτως μας δίνουν την ευκαιρία να αντιληφθούμε ότι ο ομηρικός άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σαν ένα είδος ατομικής ιδιοκτησίας της πραγματικότητας, αλλά σαν μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου που συνδιαχειρίζεται μαζί με τους θεούς, που και αυτοί δεν είναι πλήρως κυρίαρχοι, αλλά υπόκεινται σε μία υπέρτερη τάξη του κόσμου που ορίζει η μοίρα και η ανάγκη.

Μέσα σε αυτό το σύμπαν που ορίζει η ανάγκη, αλλά είναι φτιαγμένο με τάξη και ομορφιά, γι` αυτό και αποτελεί "κόσμον", ο άνθρωπος έχει μια ορισμένη θέση, μια συγκεκριμένη πόλη, φυλή, κοινωνική τάξη, χαρακτήρα και μοίρα και ένα ορισμένο χρονικό διάστημα για να ζήσει, συνδυάζοντας την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του προς τους δικούς του με την ικανοποίηση των στόχων και των επιθυμιών του. Το ενοποιητικό στοιχείο όλων αυτών, που δίνει στον κάθε νέο άνθρωπο το μέτρο του εαυτού του, είναι η μορφή του πατέρα. Ο κάθε άνδρας φέρει το όνομα του πατέρα του σαν ταυτότητα, αλλά και για όλα αποφασίζει στην τελική και όλα τα κατευθύνει και νομιμοποιεί κάθε εξουσία ανθρώπινη η μορφή του υπέρτατου θεού, του πατέρα των θεών και των ανθρώπων. Ίσως μάλιστα να προέκυψαν οι τόσες εξωσυζυγικές σχέσεις του Δία από την ανάγκη να έχει "γεννήσει" κάθε βασιλικό πρόγονο κάθε "διογέννητης" εξουσίας σε κάθε πόλη, ώστε να αντλεί έτσι η εξουσία αυτή τη νομιμοποίηση της στα μάτια των ανταπαιτητών της.

Μετά από όλα αυτά λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι το ζήτημα του πατέρα είναι καθοριστικό μέσα στα δύο έπη. Στη μεν Ιλιάδα η σύγκρουση Αγαμέμνονα - Αχιλλέα είναι σύγκρουση πατέρα - γιου και η συμφιλίωση στο τέλος Πριάμου - Αχιλλέα είναι συμφιλίωση πατέρα - γιου, στη δε Οδύσσεια η επιστροφή του Οδυσσέα στο σπίτι τίθεται σε λειτουργία από την επιθυμία του Τηλέμαχου να αποκτήσει τον πατέρα του. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Οδυσσέας ολοκληρώνεται σαν προσωπικότητα με την ίδια του τη σοφία (που εκπροσωπεί η Αθηνά) σαν ενήλικη και ώριμη προσωπικότητα και όχι με την αναζήτηση της αναγνώρισής της αξίας του από κάποια πατρική φιγούρα. Ο Λαέρτης είναι γέρος, άρρωστος και αποτραβηγμένος, δηλαδή η πατρική φιγούρα έχει ατροφήσει για χάρη του ενήλικου εαυτού. Η άλλη πατρική φιγούρα που δίνει τις οδηγίες της επιστροφής, ο Τειρεσίας, είναι νεκρός. Αντίθετα ο μεγάλος εχθρός, ο Ποσειδώνας, είναι μια πατρική φιγούρα φοβερή στην εκδικητική μανία της να τιμωρήσει τον ακρωτηριασμό του γιού του.